Ο κυνοκέφαλος Άγιος Χριστόφορος
Η τέχνη της βυζαντινής αγιογραφίας διέπεται από νόμους και κανόνες.
Ο αγιογράφος δεν αναπαριστά την φυσική όψη των πραγμάτων αλλά την πνευματική. Υπάρχουν όμως αναπαραστάσεις που ξεπερνούν τα όρια της διαφοροποίησης και φθάνουν στην υπερβολή που μπορεί να έχει συμβολική και αλληγορική σημασία. Τέτοια περίπτωση αποτελεί η απόδοση της μορφής του Αγίου Χριστόφορου.
Ο Άγιος αποδίδεται με δύο εκδοχές. Στην πρώτη φέρει κεφάλι σκύλου ενώ στη δεύτερη αποδίδεται με όμορφη όψη, να μεταφέρει τον Χριστό σαν νήπιο στους ώμους του, διαβαίνοντας το ποτάμι.
Η κυνοπρόσωπη εκδοχή του Αγίου είναι ένα από τα κυριότερα παραδείγματα υπερβολής στη βυζαντινήαγιογραφία.
Μια απ’ τις ερμηνείες που δόθηκαν στην απόδοση της κυνοπρόσωπης μορφής, είναι η αναπαράσταση του παρελθόντος του Αγίου προτού γνωρίσει την διδασκαλία του Χριστού, ενώ η όμορφη εκδοχή του αναπαριστά την εν Χριστώ ζωή του και την αναγεννημένη ύπαρξή του.
Η εικόνα επίσης του κυνοπρόσωπου Αγίουμπορεί να δείχνει ότι η δυσμορφία και η ασχήμια δεν ταυτίζεται πάντα με το κακό, αλλά ούτε και η ομορφιά με το καλό, όπως συμβαίνει στην δυτική τέχνη.
Άγιος Χριστόφορος κυνοκέφαλος, ιερός ναός Αγίων Αναργύρων στο Αντρώνι
Ηλείας (8ος αι)
Ο Άγιος Χριστόφορος ήταν αρκετά άσχημος και περιγράφεται από τους βιογράφους ωςκυνοκέφαλος. Είχε μεγάλη σωματική δύναμη και καταγόταν από μια χώρα ανθρωποφάγων, απ’ τη φυλή Μαρμαριτών, στη βόρεια Αφρική ή από το γένος των Σκυλοκεφάλων. Για τους κυνοκέφαλους ανθρώπους κάνει λόγο ο Ηρόδοτος και ο Ησίοδος, ενώ παρόμοιος θρύλος υπήρχε και στην Ασία , αφού συναντάται σε κινέζικα κείμενα του έκτου αιώνα. Οι φήμες περί κυνοκέφαλων οφείλεται μάλλον στις περιορισμένες γνώσεις που υπήρχαν για την Ασία. Αλλά και ο Στράβωνας, ο Αισχύλος και αργότερα ο Κλαύδιος ο Πτολεμαίος κάνουν λόγο για κυνοκέφαλους. Ακόμα και ο στρατός του Μεγάλου Αλεξάνδρου λέγεται ότι περιλάμβανε κυνοκέφαλους στρατιώτες.
Άγιος Χριστόφορος κυνοκέφαλος, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 1685
Η χρήση ζωομορφικών χαρακτηριστικών δεν παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην βυζαντινή τέχνηάλλα όπως φαίνεται ακολουθεί παραστάσεις του αιγυπτίου θεού Άνουβι. Αλλά και προγενέστερες παραστάσεις, σε πολλά μέρη του κόσμου, ηλικίας χιλιάδων χρόνων, αναπαριστούν κυνοκέφαλες μορφές. Το εικονογραφικό αυτό στοιχείο στην βυζαντινή ζωγραφική μένει σε χρήση, αρκετά χρόνια μετά την Πενθέκτη Οικουμενική σύνοδο οπότε και η αλληγορία και ο συμβολισμός θεωρούνται στοιχεία που πρέπει να απομακρυνθούν από την βυζαντινή τέχνη και να αντικατασταθούν τα σύμβολα των πρώτων χριστιανικών αιώνων, με αυτά που αναπαριστούν άμεσα αυτό που συμβολίζουν, αποκαλύπτοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την έννοιά τους. Έτσι με τα χρόνια η εκδοχή του κυνοκέφαλου Αγίου παραμερίστηκε και από τον 14ο αιώνα επικράτησε η εκδοχή του όμορφου Αγίου που φέρει στον ώμο τον Χριστό.
Άγιος Χριστόφορος, Ιερά Μονή Σταυρονικήτα, Άγιο Όρος, 1546
Η επίσημη ορθόδοξη εκκλησία έχει δεχτεί την εικόνα του Αγίου με την ανθρώπινη μορφή. Στην εικόνα αυτή, ο μικρός Χριστός που σηκώνει στους ώμους του, αναφέρεται σε μια άλλη παραλλαγή του βίου του Αγίου, σύμφωνα με την οποία ο Άγιος Χριστόφορος επειδή ήταν γιγαντόσωμος, ζητούσε να αξιοποιήσει τις τεράστιες δυνάμεις του, προσφέροντας στον Χριστό. Τότε κάποιος ερημίτης τον συμβούλεψε να πάει κοντά σ’ ένα ορμητικό ποτάμι και να βοηθάει τους ανθρώπους που προσπαθούν να περάσουν στην απέναντι όχθη. «Κι ότι κάνεις στους αδύνατους ανθρώπους» του είπε, « είναι σαν να το κάνεις στον Παντοδύναμο Χριστό». Κι έτσι λοιπόν ο Άγιος Χριστόφορος με μεγάλη προθυμία περνούσε απέναντι τους περαστικούς. Μια νύχτα, ένα μικρό παιδί τον παρακάλεσε να το βοηθήσει να διασχίσει το ποτάμι κι εκείνος με χαρά το έβαλε στους ώμους του και μπήκε στα ορμητικά νερά. Στη μέση της διαδρομής οι ώμοι άρχισαν να βαραίνουν και το παιδί περνώντας η ώρα γινόταν ασήκωτο. Όταν πια έφτασε στην απέναντι όχθη, ρώτησε το παιδί γιατί ήταν τόσο βαρύ, κι εκείνο αποκρίθηκε « Γιατί είμαι αυτός που σηκώνει τον κόσμο, ο βασιλιάς που επιθύμησες να υπηρετήσεις, γι’ αυτό από σήμερα που με μετέφερες θα ονομάζεσαι Χριστόφορος».
Η παράδοση λέει πως έζησε και μαρτύρησε στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Δεκίου. Η μνήμη του τιμάται στις 9 Μαΐου από την ορθόδοξη εκκλησία και 25 Ιουλίου από την καθολική.
Μαρίνα Αυγερινού
Συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης-αγιογράφος
